WIBOR pod lupą TSUE

Fala spraw sądowych ze strony kredytobiorców WIBOR przybiera na sile. Konsumenci kwestionują uczciwość i zgodność z prawem UE klauzul zmiennego oprocentowania w umowach kredytu opartych o wskaźnik WIBOR. Mec. Kacper Sampławski z Kancelarii KS Legal analizuje pytania zadane przez sąd polski i prognozuje potencjalne odpowiedzi ze strony TSUE.

Pytania do TSUE

W jednej ze spraw sądowych na gruncie kredytu WIBOR, Sąd Okręgowy w Częstochowie skierował do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) pytania prejudycjalne o następującej treści (sygn. C-471/24):

1. Czy art. 1 ust. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że pozwala on na badanie postanowień umownych dotyczących zmiennego oprocentowania w oparciu o wskaźnik referencyjny WIBOR;
2. W przypadku pozytywnej odpowiedzi na pytanie pierwsze, czy art. 4 ust. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że pozwala on na badanie postanowień umownych dotyczących zmiennego oprocentowania w oparciu o wskaźnik referencyjny WIBOR;
3. W przypadku pozytywnej odpowiedzi na pytanie pierwsze i drugie, czy art. 3 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że zapisy umowy dotyczące zmiennego oprocentowania w oparciu o wskaźnik referencyjny WIBOR można traktować jako stojące w sprzeczności z wymogami dobrej wiary i powodujące znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta, z uwagi na niewłaściwe poinformowanie konsumenta odnośnie narażenia na ryzyko zmiennej stopy procentowej, w tym w szczególności niewskazaniu w jaki sposób ustala się wskaźnik referencyjny będący podstawą ustalania zmiennego oprocentowania i jakie wątpliwości są związane z jego nietransparentnością oraz nierównomierny rozkład tego ryzyka na strony umowy;
4. W przypadku pozytywnej odpowiedzi na wcześniejsze pytania, czy art. 6 ust 1 w zw. z art. 3 ust. 1 i 2 zdanie 2 oraz art. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, iż w przypadku uznania za nieuczciwe postanowienia umownego dotyczącego zmiennego oprocentowania w oparciu o wskaźnik referencyjny WIBOR możliwym jest dalsze funkcjonowanie umowy, w której wysokość oprocentowania kwoty kapitału kredytu będzie się opierała na drugim składniku ustalającym wysokość oprocentowania zawartym w umowie, to jest stałej marży banku, co spowoduje zmianę oprocentowania kredytu ze zmiennego na stałe.

Istota pytań

Upraszczając prawnicze sformułowania sądu, istota pytań sprowadza się do poniższych zagadnień:

1. Czy postanowienia umowy kredytu dotyczące zmiennego oprocentowania opartego na wskaźniku WIBOR mogą być badane na podstawie przepisów dyrektywy 93/13 o nieuczciwych warunkach umownych w świetle przepisów prawa polskiego (Pytanie 1)?
2. Czy postanowienia umowy kredytu dotyczące zmiennego oprocentowania opartego na wskaźniku WIBOR mogą być badane na podstawie przepisów dyrektywy 93/13 o nieuczciwych warunkach umownych w sytuacji, gdy postanowienia te dotyczą głównego przedmiotu umowy (Pytanie 2)?
3. Czy klauzule umowy kredytu oparte na wskaźniku WIBOR naruszają równowagę umowy na niekorzyść konsumenta, jeżeli konsument nie został odpowiednio poinformowany o ryzykach związanych ze zmienną stopą procentową, zwłaszcza o sposobie ustalania WIBOR-u oraz ze względu na nierówny rozkład ryzyka w umowie (Pytanie 3)?
4. Co się stanie, jeśli klauzule dotyczące zmiennego oprocentowania opartego na WIBOR zostaną uznane za nieuczciwe? Czy w takiej sytuacji, po usunięciu wskaźnika WIBOR, kredyt powinien być nadal spłacany ze stałym oprocentowaniem (opartym na marży), czy też umowę kredytu należy unieważnić w całości (Pytanie 4)?

W ramach niniejszego artykułu analizuję zagadnienie związane w Pytaniem nr 1. W kolejnych wpisach na blogu przedstawię analizę dotyczącą zagadnień związanych z Pytaniami nr 2, 3 oraz 4.

Fundamentalne pytanie

Pozytywna odpowiedź TSUE na Pytanie nr 1 będzie kluczowa dla powodzenia spraw o kredyty WIBOR.

Jeżeli TSUE uzna, że wskaźnik WIBOR jest regulowany na podstawie takich przepisów prawa polskiego, których charakter prawny wyłącza stosowanie dyrektywy 93/13, wówczas sądy polskie nie będą mogły badać abuzywności umów kredytu w tym zakresie. W takim przypadku TSUE zamknie drogę dla kredytobiorców do kwestionowania wskaźnika WIBOR.

Jeżeli natomiast WIBOR nie jest oparty o takie przepisy prawa krajowego – droga do badania abuzywności klauzul zmiennego oprocentowania stanie otworem dla kredytobiorców przed polskimi sądami.

Wątpliwości sądu polskiego

Sąd Okręgowy w Częstochowie sformułował następujące wątpliwości w odniesieniu do Pytania nr 1 (cyt.):

• „Ustalony w umowie sposób ustalania wysokości oprocentowania raty kredytu odpowiada zapisom ustawowym. W szczególności odnośnie zastosowania do obliczania wysokości zmiennej stopy procentowej wskaźnika referencyjnego jakim jest WIBOR.
• Wprawdzie w ustawie nie ma mowy wyraźnie o wskaźniku WIBOR, niemniej jednak nie ulega wątpliwości, że wskaźnik WIBOR, jest wskaźnikiem referencyjnym, o którym mowa w cytowanym przepisie (co wynika między innymi z treści Rozporządzenia wykonawczego Komisji (UE) 2016/1368 o uznaniu wskaźnika WIBOR za wskaźnik kluczowy).
• W związku z powyższym wydaje się możliwym przyjęcie, że taki sposób ukształtowania zapisów umowy dotyczących ustalania wysokości zmiennej stopy procentowej nie podlega ocenie zapisów dyrektywy 93/13, z uwagi na jej wyłączenie przedmiotowe zawarte w art. 1 ust. 2.”

Nieprecyzyjne pytanie i błędne założenia

W świetle wątpliwości Sądu Okręgowego stanowiących podstawę faktyczną zadanych pytań, przede wszystkim należy mieć świadomość, że TSUE nie odniesie się w swojej odpowiedzi wprost do wskaźnika WIBOR, będącego elementem prawa krajowego. Można natomiast oczekiwać, że TSUE doprecyzuje zasady stosowania wyłączenia na gruncie art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 oraz w uzasadnieniu skomentuje obowiązujące regulacje krajowe w kontekście kryteriów wynikających z prawa UE, analogicznie, jak to uczynił w wyroku w sprawie C-125/18 Moral Guasch w odniesieniu do zasad stosowania wskaźników referencyjnych w Hiszpanii.

Przykładowa treść pytania, po przeformułowaniu go przez TSUE może brzmieć następująco:

Czy art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że z zakresu zastosowania tej dyrektywy jest wyłączony warunek umowy o kredyt hipoteczny zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą:

• zawierający odniesienie do wskaźnika stopy referencyjnej w sytuacji, gdy krajowe przepisy ustawowe przewidują w sposób ogólny, że stopa procentowa mająca zastosowanie do kredytu składa się z elementu zmiennego, w postaci dowolnego wskaźnika dopuszczalnego na podstawie prawa krajowego oraz elementu stałego (marży) oraz
• na tej podstawie, że wskaźnik ten jest wpisany na listę wskaźników kluczowych na podstawie art. 20 ust. 1 rozporządzenia BMR?

Założenia przyjęte przez Sąd Okręgowy w Częstochowie oraz wniosek z nich wyprowadzony są błędne na gruncie prawa UE i orzecznictwa TSUE, co zostało przedstawione w poniższej analizie.

Zmienne oprocentowanie kredytu w prawie polskim

Do 21. lipca 2017 r. żaden wskaźnik referencyjny stopy procentowej nie był regulowany przez jakiekolwiek powszechnie obowiązujące przepisy prawa polskiego.

Od 22. lipca 2017 r. obowiązuje ustawa z dnia 23 marca 2017 r. o kredycie hipotecznym oraz o nadzorze nad pośrednikami kredytu hipotecznego i agentami (Ustawa).

Zgodnie z art. 29 ust. 1 Ustawy, umowa o kredyt hipoteczny określa elementy wymienione w art. 69 ust. 2 ustawy Prawo bankowe w tym m.in. sposób i warunki ustalania stopy procentowej, na podstawie której jest obliczana wysokość rat kapitałowo-odsetkowych (pkt. 8). Dodatkowo, zgodnie z art. 29 ust. 2 Ustawy, jeżeli strony nie uzgodniły stałej stopy oprocentowania kredytu hipotecznego, sposób ustalania stopy procentowej, o którym mowa w ust. 1 pkt 8, określa się jako wartość wskaźnika referencyjnego oraz wysokość marży ustalonej w umowie o kredyt hipoteczny.

Wyłączenie stosowania dyrektywy 93/13

Art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 wyłącza z zakresu jej stosowania warunki umowy odzwierciedlające obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze.

Jeżeli chodzi o wyrażenie „obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze”, z orzecznictwa TSUE wynika, że interpretowane w świetle motywu trzynastego dyrektywy 93/13, obejmuje ono zarówno przepisy prawa krajowego, które mają zastosowanie między umawiającymi się stronami niezależnie od ich wyboru (bezwzględnie obowiązujące), jak i te, które mają charakter względnie obowiązujący, to znaczy mające domyślne zastosowanie między umawiającymi się stonami (zob. wyroki: C-593/22 First Bank, pkt. 21; C-243/20 Trapeza Peiraios, pkt. 30).

Dodatkowo, TSUE doprecyzował powyższe zasady i wskazał, że warunku umowy, który:

• odzwierciedla obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego, niemający zastosowania do danej umowy zawartej przez strony, lub który
• w sposób ogólny odsyła do przepisów ustawowych mających zastosowanie niezależnie od takiego warunku umowy

– nie można uznać za odzwierciedlający taki obowiązujący przepis w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 (zob. wyroki: C-593/22 First Bank, pkt. 22; C-266/18 Aqua Med, pkt 35–38; C-92/11 RWE Vertrieb, pkt 30).

Przepisy ustawy

Dla umów zawartych w okresie przed wejściem w życie Ustawy, nie ma wątpliwości, że postanowienia dotyczące zmiennego oprocentowania opartego o WIBOR mogą być kontrolowane przez sądy pod kątem ich abuzywności na gruncie dyrektywy 93/13. W tym okresie, stosowanie wskaźnika WIBOR nie było bowiem w jakikolwiek sposób regulowane przepisami powszechnie obowiązującymi, lecz odbywało się na podstawie samoregulacji, czyli wewnętrznych zasad i praktyki funkcjonowania sektora bankowego.

W stosunku, do umów zawartych po wejściu w życie Ustawy, oraz po wejściu w życie rozporządzenia BMR w 2018r., założenia i wątpliwości Sądu Okręgowego w Częstochowie wymagają pogłębionej analizy.

Po pierwsze, nie odpowiada rzeczywistości założenie przyjęte przez Sąd Okręgowy w Częstochowie, że klauzula zmiennego oprocentowania oparta o wskaźnik WIBOR „odpowiada przepisom ustawowym” w rozumieniu dyrektywy 93/13, tj. przepisowi art. 29 ust. 2 Ustawy.

Przepis art. 29 ust. 2 Ustawy nie nakłada na banki, w sposób bezwzględny, obowiązku stosowania wskaźnika WIBOR w umowach o kredyt. Zawiera jedynie ogólny wymóg, aby klauzula zmiennego oprocentowania składała się z dwóch elementów: zmiennego – w postaci wskaźnika (dowolnego dopuszczalnego prawem) oraz stałego – w postaci marży. Nie ma zatem przeszkód prawnych, aby bank stosował w kredytach złotowych inny wskaźnik niż WIBOR, np. WIRON, albo ewentualnie jakikolwiek inny, zatwierdzony przez regulatora rynku.

W wyroku TSUE w sprawie C-125/18 na kanwie przepisów hiszpańskich TSUE argumentował, że „(…) odesłanie w spornym warunku umowy do wskaźnika IRPH hiszpańskich kas oszczędnościowych w celu obliczenia odsetek należnych w ramach umowy będącej przedmiotem postępowania głównego nie wynika z bezwzględnie obowiązującego przepisu ustawowego lub wykonawczego (…)” (pkt. 36). TSUE uznał tak, gdyż „(…) nie wprowadzono obowiązku stosowania w odniesieniu do kredytów o zmiennej stopie procentowej któregoś z oficjalnych wskaźników referencyjnych, w tym wskaźnika IRPH hiszpańskich kas oszczędnościowych, ale poprzestano na określeniu wymogów, jakie powinny spełniać „wskaźniki lub stopy referencyjne”, aby mogły one być stosowane przez instytucje kredytowe” (pkt. 34).

Ponadto, niedopuszczalne na gruncie prawa UE jest domniemanie poczynione przez Sąd Okręgowy w Częstochowie, że „wprawdzie w ustawie nie ma mowy wyraźnie o wskaźniku WIBOR, niemniej jednak nie ulega wątpliwości, że wskaźnik WIBOR, jest wskaźnikiem referencyjnym, o którym mowa w cytowanym przepisie” (gdyż jest on wskaźnikiem kluczowym na podstawie rozporządzenia BMR).

Zasadą wynikającą z orzecznictwa TSUE dotyczącego wyłączenia stosowania dyrektywy 93/13 na podstawie art. 1 ust. 2 wynika, że z uwagi na jej cel ochronny dla konsumentów, omawiany wyjątek podlega wykładni ścisłej (zob. wyrok w sprawie C-243/20 Trapeza Peiraios, pkt. 37).

Nie można zatem czynić, wbrew brzmieniu przepisu prawa krajowego, rozszerzającej wykładni art. 29 ust. 2 Ustawy i twierdzić, że bezwzględny obowiązek stosowania wskaźnika WIBOR wynika z innych przesłanek, niż wyrażone w tym przepisie.

Rozporządzenie BMR

Po drugie, nie można traktować przepisów rozporządzenia BMR jako krajowych przepisów ustawowych lub wykonawczych w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 z poniższych względów.

Wyłączenie przewidziane w art. 1. ust 2 dyrektywy 93/13 dotyczy jedynie sytuacji, w której postanowienie umowy z konsumentem odzwierciedla normę, która znajduje zastosowanie w stosunku prawnym:

1. w reżimie prawa krajowego, oraz
2. w reżimie prawa prywatnego (cywilnego, konsumenckiego).

W odniesieniu do przesłanki wskazanej w pkt. 1 powyżej – nie ulega wątpliwości, że rozporządzenie BMR to akt prawa UE, a nie prawa krajowego (chociaż bezpośrednio obowiązujący w państwach Unii).

W odniesieniu do przesłanki wskazanej w pkt. 2 powyżej – pogląd Sądu Okręgowego w Częstochowie, że o stosowaniu rozporządzenia BMR do umowy kredytu z konsumentem, świadczy o pomyleniu porządku prawa publicznego z porządkiem prawa prywatnego. Zadaniem norm prawa publicznego jest przynoszenie korzyści społeczeństwu jako całości. Zadaniem norm prawa prywatnego – ochrona interesów jednostek.

Rozporządzenie BMR to akt prawa publicznego UE. Jego adresatami są państwa członkowskie UE, podmioty pełniące funkcję administratorów indeksów referencyjnych oraz podmioty, które im dostarczają danych. W żadnej mierze natomiast, akt ten nie zawiera norm mających zastosowanie do prywatnoprawnych stosunków pomiędzy bankiem, a konsumentem regulowanych na podstawie umowy kredytu oraz krajowego prawa cywilnego (prywatnego).

Tę zasadniczą różnicę w zakresie porządków prawnych potwierdził TSUE w wyroku w sprawie C-125/18 Moral Guasch (pkt. 34), w którym wskazał, że czym innym jest obowiązek stosowania w odniesieniu do umowy kredytu któregoś z oficjalnych wskaźników referencyjnych, a czym innym określanie wymogów, jakie powinny spełniać wskaźniki lub stopy referencyjne, aby mogły one być stosowane przez instytucje kredytowe.

Wskaźnik kluczowy

Po trzecie, obowiązek stosowania WIBOR w umowach kredytu nie wynika z faktu, że wskaźnik ten został wpisany na listę wskaźników kluczowych w UE zgodnie z rozporządzeniem wykonawczym do BMR (na podstawie rozporządzenia Komisji 2019/482).

Status wskaźnika jako kluczowego w rozumieniu rozporządzenia BMR nie ma związku z oceną jego uczciwości jako elementu umowy z konsumentem na gruncie dyrektywy 93/13.

W ramach procedury wpisu wskaźnika jako kluczowego na gruncie rozporządzenia BMR przez Komisję, badana jest jedynie jego istotność i potencjalny wpływ na funkcjonowanie danego rynku finansowego (tu: polskiego). Wynika to z:

• art. 20 ust. 3 rozporządzenia BMR, zgodnie z którym ocenie podlega jedynie wpływ zaprzestania opracowywania wskaźnika kluczowego na rynek, oraz
• motywu 9 rozporządzenia 2019/482 dotyczącego wpisania WIBOR na listę wskaźników kluczowych, w którym Komisja stwierdza, że: „W swojej ocenie przedłożonej ESMA KNF stwierdziła, że zaprzestanie stosowania WIBOR […] może mieć istotny negatywny wpływ na funkcjonowanie rynków finansowych w Polsce”.

W tamach tej procedury, Komisja nie bada natomiast zgodności zasad ustalania wskaźnika kluczowego z wymogami rozporządzenia BMR, ani wpływu jego stosowania na zakres ochrony praw konsumentów. W zakresie istotności WIBOR, polegała jedynie na oświadczeniach i informacjach polskiego regulatora rynku finansowego.

Co istotne, biorąc pod uwagę zasadę racjonalnego prawodawcy UE, trudno uzasadnić, z jakich względów, przyjmując rozporządzenie BMR, nie dokonał on zmian w zakresie treści dyrektywy 93/13 w celu wprowadzenia wyjątku od zakresu jej stosowania do umów opartych o wskaźniki referencyjne wpisane na listę wskaźników kluczowych.

Na marginesie warto dodać, że WIBOR został wpisany na listę wskaźników kluczowych rozporządzenia BMR dopiero 22 marca 2019 r. Z tego względu status WIBOR jak wskaźnika kluczowego nie może mieć prawnego znaczenia dla umów zawartych wcześniej.

Możliwa odpowiedź

W świetle powyższego, możemy oczekiwać następującej odpowiedzi TSUE na Pytanie nr 1:

Art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że z zakresu zastosowania tej dyrektywy nie jest wyłączony warunek umowy o kredyt hipoteczny zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą:

• zawierający odniesienie do wskaźnika stopy referencyjnej w sytuacji, gdy krajowe przepisy ustawowe przewidują w sposób ogólny, że zmienna stopa procentowa mająca zastosowanie do kredytu składa się z elementu zmiennego, w postaci dowolnego wskaźnika dopuszczalnego na podstawie prawa krajowego oraz elementu stałego (marży) oraz
• na tej podstawie, że wskaźnik ten jest wpisany na listę wskaźników kluczowych na podstawie art. 20 ust. 1 rozporządzenia BMR.

Zapraszamy do kontaktu

Kancelaria KS Legal wytycza nowe trendy w stosowaniu prawa UE dla argumentacji prawnej w sporach naszych klientów z umowami kredytu WIBOR. Zapraszamy do kontaktu!

Kacper Sampławski

radca prawny

www.kslegal.com.pl

NOTA PRAWNA: Autor upoważnia odbiorców niniejszej publikacji do jej użytkowania, pobierania, wyświetlania, kopiowania i rozpowszechniania w całości lub w części, ze wskazaniem autora i źródła pochodzenia cytowanych materiałów (cyt. Kacper Sampławski, https://kslegal.com.pl/blog/wibor-pod-lupa-tsue/ , data dostępu). Bezwzględnie zabronione jest wykorzystywanie niniejszej publikacji w celach komercyjnych.